2.1 Risicofactoren voor vallen

Risicofactoren voor vallen kunnen helpen bij het in beeld brengen van hoe kwetsbaar iemand is met betrekking tot de kans om te vallen. Sommige factoren zijn nog nooit bij ons opgekomen, maar wanneer we erover nadenken zijn deze heel logisch. Het is een goede afvinklijst om zelf een keer na te gaan hoe ons eigen valrisico eruitziet en op welke punten we extra voorzichtig kunnen zijn.
De belangrijkste risicofactoren zijn:

• Cognitieve problemen
• Mobiliteitsproblemen (balans, lopen, spierkracht)
• Een eerdere val hebben gehad
• Medicijngebruik (psychofarmaca, polyfarmacie)
• Problemen met algemene dagelijkse levensverrichtingen (*ADL)
• Gewrichtsproblemen
• Verminderd gezichtsvermogen
• Valangst
• Duizeligheid
• Voetproblemen
• Ondervoeding
• Risico’s in de leefomgeving
• Depressiviteit
• Pijn
• Passiviteit

2.2 De meest voorkomende oorzaken bij vallen

 De hierboven genoemde factoren kunnen we in een wat praktischere manier onderverdelen in twee groepen:

• Lichamelijke factoren
• Omgevingsfactoren

Er zijn heel wat elementen om ons heen die voor een val kunnen zorgen. We kennen immers allemaal het gezegde ‘een ongeluk zit in een klein hoekje’. Sommige factoren zijn echter vaker de oorzaak van een valpartij dan anderen. Deze factoren noemen we risicofactoren voor vallen. Hieronder hebben we de meest voorkomende factoren in twee rijtjes verdeeld:

Persoonsgebonden factoren

• Moeilijkheden hebben met cognitieve functies zoals aandacht, concentratie, zich oriënteren, maar ook inzicht hebben en plannen maken.
• Verminderd evenwicht waardoor men minder in balans is en moeilijker in beweging komt.
• Kwetsbaarder omdat iemand al eerder is gevallen waardoor ‘valangst’ kan ontstaan.
• Medicijngebruik zoals stemmingsstabilisatoren en andere psychofarmaca die nadelig zijn bij valpreventie.
• Duizeligheid, zich verward voelen, verminderd bewustzijn en desoriëntatie. Ook zich ‘licht in het hoofd voelen’ bijvoorbeeld bij het te snel opstaan.
• Incontinentie, vaak naar het toilet moeten gaan zeker ‘s nachts.
• Verslechtend hoor-en gezichtsvermogen, vooral zichtgerelateerde problemen zijn problematisch.
• Hallux-valgus of een voetknobbel, of andere voetproblemen kunnen het evenwicht ernstig verstoren.
• Artritis en gewrichtsproblemen in het algemeen.
• Ondervoeding en de gevolgen hiervan, zoals osteoporose of een gebrek aan vitamine D en calcium.
• Pijn kan ervoor zorgen dan men minder mobiel is en zich minder stabiel voelt, wat dan weer in vallen kan resulteren.
• Het is van groot belang om in beweging te blijven en oefeningen te doen die de spierkracht, coördinatie en het evenwicht versterken.

Omgevingsgebonden factoren

• Natte of gladde vloeren zowel binnen als buiten.
• Schoenen die geen houvast of stabiliteit bieden.
• Instabiele meubels waar men geen houvast aan heeft, loszittende tapijten of tapijten in het algemeen.
• Geen of onvoldoende steunpunten in de woning en in het bijzonder in de badkamer.
• Plekken in huis of buitenshuis die niet voldoende verlicht zijn of geen helder licht geven.
• Een omgeving waar men niet bekend mee is en waarin men daardoor minder snel kan reageren indien nodig.
• Onrustig verkeer buiten kan voor stress en desoriëntatie zorgen.
• Hoge opstapjes buiten of bijvoorbeeld een oneven grond of losse stoeptegels.
• Problemen met *ADL, hoe zelfredzaam iemand is. Iemand heeft problemen met o.a. eten, drinken, bewegen, in en uit bed/bad komen, persoonlijke hygiëne, maar ook ontspanning en reizen.

2.5 Valpreventie en uw zorgverzekeraar

Valpreventie staat hoog op de agenda en is een aspect van ons leven waar veel aandacht aan moet worden gegeven, zeker wanneer we ouder dan 55 jaar zijn. Daarom vergoeden verzekeraars (deels) activiteiten voor valpreventie vanuit de eigen aanvullende verzekering niet allemaal (even veel). Het is echter de moeite waard om dit bij uw verzekeraar na te vragen.Over het algemeen worden activiteiten voor valpreventie vanuit de aanvullende verzekering vergoed. Dit kan eenmalig zijn of een vast bedrag per jaar. Dit soort activiteiten wordt over het algemeen alleen voor 55-plussers vergoed. Vaak hangt de hoogte van de maximale vergoeding van de aanvullende verzekering af. De hoogte van de verzekering hangt af van de verzekeraar.

De activiteiten kunnen in de vorm van een valpreventiecursus bij de kinesitherapeut zijn, maar ook in de vorm van advies van een ergotherapeut of woonadvies om uw woning valvriendelijk te maken.

Neem contact met uw zorgverzekeraar op om precies te weten op welke vergoeding u kunt rekenen voor activiteiten voor valpreventie, ergobegeleiding of woonadvies.

3.1 Valpreventie bij ouderen met dementie en cognitieve problemen

Ook bij valpreventie en dementie staan een veilige woonomgeving en beweegprogramma’s op nummer 1. Zoals we hebben kunnen zien, is het duidelijk dat in beweging blijven essentieel is bij het voorkomen van vallen. Dat geldt ook voor mensen die dementie hebben. Omdat dementie relatief veel voorkomt, zo is het aantal Belgen met dementie gestegen naar 200.000, en deze aantallen door de vergrijzing zeker zullen toenemen, is aandacht voor valpreventie in deze groep ontzettend belangrijk.

De risicofactoren die in hoofdstuk 2.2 zijn omschreven gelden ook voor deze groep. Het valpercentage bij mensen met cognitieve problemen en dementie is echter 66%. Dit heeft maar liefst drie keer zoveel heupfracturen als gevolg! Daarbij heeft deze groep een grotere kans om als resultaat van een valgerelateerd letsel in woonzorgcentra terecht te komen en zelfs te overlijden.

Gedragsproblemen die aan dementie verbonden zijn kunnen voor een hoger valrisico zorgen. Dat zijn onder andere de volgende gedragsproblemen:

• Ronddwalen
• Impulsiviteit
• Problemen met het inschatten van omgevingsrisico’s en eigen capaciteiten

Daarnaast worden de volgende uitvoerende functies ook negatief beïnvloed:

• Plannen
• Geheugen
• Aandacht

Ook zijn er aanwijzingen dat deze functies samengaan met loopstoornissen en evenwichtsproblemen. Dit bemoeilijkt participatie aan valpreventie, waardoor de effectiviteit van valpreventie-inspanningen ten opzichte van ouderen zonder cognitieve problemen vermindert.

4.1 Valpreventie in de badkamer en op het toilet

 De meeste valgerelateerde ongelukken thuis gebeuren in de badkamer en in het toilet. Dit is erg begrijpelijk. Nattigheid, gladde tegels en zeepproducten kunnen namelijk een gevaarlijke combinatie vormen. Vooral wanneer de juiste maatregelen niet worden toegepast.Er zijn verschillende maatregelen die we in onze badkamer en ons toilet kunnen toepassen om een veilige plek te creëren:

Bad vervangen door een seniorvriendelijke inloopdouche: inloopdouches die speciaal voor ouderen ontworpen zijn komen vaak al met alle veiligheidsmaatregelen die u nodig heeft zoals:

• Antislipvloer
• Glazen wand
• Antibacteriële hars
• Versterking in het glas
• Planchet op hoogte
• Handgreep

Let op! Het is altijd een goed idee om u door een ergotherapeut of veiligheidsadviseur te laten adviseren.

Badlift:

Wanneer de bewoner toch de voorkeur geeft aan het bad of deze niet door een inloopdouche kan of wil vervangen, dan is een stevige en veilige badlift een zeer goede optie. Een badlift helpt om veilig in en uit de badkuip te kunnen stappen en in een zittende positie zonder onderuit te glijden van het bad gebruik te kunnen maken. Vaak is een goede badlift ook opvouwbaar en licht in gewicht ,waardoor deze mee kan op vakantie of wanneer men ergens gaat logeren.

Antislipmatten:

Als er geen antislipvloeren in de douche of het bad aanwezig zijn, is het essentieel om deze te plaatsen. Het is ook aan te raden om deze vóór de wastafel en het toilet te plaatsen. Het is van belang dat het om antislipmatten gaat die speciaal voor dit doel gemaakt zijn en van goede kwaliteit zijn, anders kunnen ze juist gevaarlijk zijn.

Goede en heldere verlichting:

Het is van groot belang dat zowel de badkamer als het toilet goede en heldere verlichting hebben, zodat men goed kan zien waar men stapt.

Toiletverhoger:

Vooral nuttig voor mensen die moeite hebben met zitten of opstaan.

Extra lage opstap:

Voorkom dat er ergens overheen moet worden gestapt om de douche of het bad te gebruiken. Zo is bijvoorbeeld een opstap van 4 cm hoog een goede hoogte.

Handgreep:

In en rond de douche/het bad en aan weerszijden van het toilet. Gebruik geen handdoekhouders als vervanging voor een grijpstang. Deze zijn namelijk niet gemaakt om het gewicht van een persoon te kunnen dragen en kunnen daardoor juist gevaarlijk zijn.

Douchestoel/-zitje:

Afhankelijk van het mobiliteitsniveau van de gebruiker, zijn er veel mogelijkheden beschikbaar. Het is belangrijk om er één te kiezen die zowel in rechte als in gebogen oppervlakken kan worden geplaatst en een rugleuning heeft voor extra comfort.

4.2 Valpreventie op de trap

Naast de sanitaire ruimtes in huis, is de (vaste) trap een van de gevaarlijkste plekken wat betreft het vallen. Het gebeurt vaak dat men, wanneer traplopen niet meer gaat, het gebruik van de trap probeert te vermijden. Hierdoor wordt er bijvoorbeeld maar op één etage geleefd en wordt het bed naar beneden gebracht, waardoor de levenskwaliteit verslechtert en de controle over het hele huis verloren gaat. Een andere optie is om de trap toch te blijven gebruiken wanneer dat eigenlijk al niet meer gaat. Hierdoor waagt men zich in een gevaarlijke situatie door bijvoorbeeld de trap met de handen en voeten op en af te gaan.

Waardigheid, controle en zelfstandigheid behouden is zeer belangrijk voor onze levenskwaliteit. Wanneer we deze door middel van hulpmiddelen kunnen behouden en daardoor de vaak zeer negatieve gevolgen van vallen kunnen vermijden, is het zaak om daar werk van te maken. Ook hier kan een ergotherapeut uitkomst bieden.

Stevige trapleuningen/handgrepen:

Zorg dat er aan beide zijden op verschillende punten langs de trap plekken zijn waar men zich aan kan vasthouden. Een extra beugel aan het einde van de trap waar de leuning eindigt kan ook veel steun bieden.

Goede belichting:

Zeker op de trap geldt dat alle treden goed zichtbaar moeten zijn. Het gaat hier dus niet om een gezellig sfeerlicht, maar om helder wit licht dat de gehele trap ruim belicht.

Geen gladde treden:

Zorg dat er op verschillende punten langs de trap en aan beide zijden plekken zijn waar men zich aan kan vasthouden. Een extra beugel aan het einde van de trap waar de leuning eindigt kan ook veel steun bieden.

Geen losliggend tapijt:

Losliggend tapijt is een van de meest voorkomende manieren om te struikelen. Zorg ervoor dat het tapijt professioneel op de treden wordt vastgemaakt of verwijder het tapijt compleet door het te vervangen met antisliptreden.

Mobiliteitshulpmiddel:

Ook het installeren van een toekomstbestendige traplift helpt bij het voorkomen van een val op de trap. Vaak wordt er te laat aan dit hulpmiddel gedacht. De meeste mensen die er één laten installeren hebben daarom als eerste reactie dat ze dat veel eerder hadden moeten doen. Het is belangrijk dat er bij het uitkiezen van een traplift vooral wordt gekeken naar de kwaliteit, een model dat bij de behoeftes van de gebruiker past en naar de veiligheid, want daar gaat het immers om.

4.3 Valpreventie in de woon- in slaapkamer

De slaapkamer en de woonkamer zijn ook plekken waar vaak valongelukken gebeuren. Kleine dingetjes waar we eigenlijk nooit bij stil staan, kunnen vaak gevaarlijker zijn dan we dachten. Gelukkig is er heel wat aan te doen!

Ook bij valpreventie in de woon- en slaapkamer geldt dat een ergotherapeut hier het best in kan adviseren en een persoonlijk advies op basis van de behoeftes van de inwoner kan creëren. De woning valbestendig maken is immers niet alleen een kwestie van obstakels in de woning verwijderen of aanpassen, ook wat de bewoner wel of niet in zijn of haar omgeving kan doen is uitermate belangrijk.

Vloer; net als in andere gedeeltes van de woning is het verwijderen van tapijten die niet vastzitten van groot belang. Ook het verwijderen van drempels of het gebruik van drempelhulpen kan een uitkomst bieden.

Verhoogde meubels; door de bank, een stoel of het bed te verhogen, wordt het rechtstaan gemakkelijker, waardoor men zich stabieler voelt en meer grip heeft op het evenwicht. Een ‘sta-opstoel’ kan ook een comfortabel hulpmiddel zijn. 

Geen losse snoeren; deze kunnen er namelijk voor zorgen dat men struikelt. Losse bedrading vastbinden of vastmaken is dus een logische maatregel.

Een bedsteun of pakpaal; een extra ‘optreksteun’ naast het bed plaatsen voor meer houvast. Een ‘pakpaal’ is ook een idee voor extra stabiliteit en steun in de woonkamer.

Obstakels en anderelosse spullen; bijvoorbeeld kastjes, tafeltjes, dozen kunnen het best worden opgeruimd, verwijderd of vastgezet. Deze kunnen er namelijk ervoor zorgen dat men hier over struikelt of valse steun geven.

Heel veel licht; hoe ouder we worden hoe minder goed onze ogen werken. Het is daarom ontzettend belangrijk dat er veel licht beschikbaar is en dat de lichtschakelaar gemakkelijk te bereiken is. Verlicht bijvoorbeeld het looppad van de slaapkamer naar het toilet, zodat dit goed zichtbaar is als de persoon ’s nachts naar het toilet moet gaan. 

Ruimte tussen de meubels;om vallen te voorkomen, is het belangrijk om genoeg ruimte tussen meubels te laten. Zorg er tevens voor dat er geen obstakels staan, zodat het ook met een stok of rollator gemakkelijk is om te passeren.

4.4 Valpreventie in de keuken

Ook in de keuken gelden de algemene valpreventiemaatregelen zoals een goede verlichting, een gelijke vloer en geen losse vloerkleedjes of andere spullen. In de keuken kan er ook nog rekening gehouden worden met:

• Keukenkastjes;de spullen die het meest gebruikt worden kunnen het best op de onderste planken worden geplaatst zodat ze gemakkelijk te bereiken zijn. Op deze manier is leunen op het aanrecht niet nodig en kunnen krukjes of ladders te worden vermeden.

4.5 Valpreventie in de tuin

In de tuin bezig zijn is en blijft een goede activiteit om in beweging te blijven. Lees bijvoorbeeld ons artikel Tuinieren voor ouderen; de voordelen van een therapeutische tuin op onze blog vol met tips en voordelen van tuinieren. We hebben gezien dat bewegen juist goed is om vallen te voorkomen. Ook tuinieren is hier een goed voorbeeld van, maar het moet natuurlijk wel veilig blijven.

Er zijn kleine dingen die we in de tuin kunnen aanpassen om deze meteen veel valbestendiger te maken. Bekijk hieronder de belangrijkste punten:

4.6 Valpreventie en schoeisel

Schoenen hebben niet alleen invloed op iemands evenwicht, maar ook op het valrisico. Verkeerd schoeisel kan ervoor zorgen dat de gebruiker uitglijdt, struikelt of valt. Ook zonder schoenen thuis rondlopen kan voor valgevaar zorgen. Zo wordt bijvoorbeeld door alleen op sokken te stappen de kans op uitglijden vergroot.

Goede schoenen kunnen dus een grote factor zijn bij het voorkomen van vallen, maar waar moet opgelet worden bij het uitkiezen van valbestendige schoenen? We kijken eerst naar het type schoenen dat ouderen thuis vaak dragen.

Uit onderzoek is gebleken dat ouderen vaak pantoffels, sokken, schoenen die niet goed zitten of instappers dragen. Deze zijn in de meeste gevallen gemaakt van zacht materiaal wat problemen zoals hallux valgus – of voetknobbel – in de hand kan werken. Helaas geven deze schoenen vaak niet genoeg houvast en kunnen daarom een gevaar zijn voor het bewaren van het evenwicht.

Ook buiten het huis wordt vaak gezien dat men kiest voor te grote, te flexibele of te lange schoenen om pijnlijke voeten comfort te bieden. Schoenen zonder veters of met een andere manier om de schoen te ”sluiten’, worden ook vaak aangedaan omdat het moeilijk is om de schoen dicht te maken. Men moet zich dan immers bukken.

Uiteraard is het van groot belang dat men goed zittende schoenen draagt die zowel comfort aan de voeten als veiligheid bieden. Er moet dus een balans gevonden worden tussen een schoen die én comfortabel zit én veilig is.

Ondersteunde hielkraag;

Biedt extra ondersteuning aan de enkel waardoor we letterlijk ‘steviger in onze schoenen’ staan en meer evenwicht hebben.

Dunne, stevige tussenzool;

Voor comfort en grip. Een compleet dikke zool kan ervoor zorgen dat de gebruiker minder voelt, waardoor het evenwicht afneemt. Het is echter wel van belang dat het om een stevige zool gaat.

Lage hakhoogte;

Hoge haken worden geassocieerd met een verhoogd valrisico, doordat het zwaartepunt van de gebruiker naar voren wordt verschoven en zodoende zowel het evenwicht als de houding kan aantasten.

Slipvaste zool;

Van rubber en niet van leer. Dit om er voor te zorgen dat de drager een goede grip op de ondergrond heeft.

Afgeschuinde hiel;

Kan meer grip bieden, vooral bij een natte ondergrond.

Sluitsysteem;

Veters of klittenband zorgen ervoor dat de schoen meer naar de voet wordt gevormd en dus beter zit.

Goed zittende schoenen;

Losse of versleten schoenen zorgen niet voor voldoende stabiliteit en helpen dus niet bij het voorkomen van vallen.

Binnenhuisrollator;

Is vaak een smallere versie van de traditionele rollator, waardoor deze goed thuis te gebruiken is en gemakkelijker door smallere ruimtes te manouveren is. Let wel; de binnenhuisrollator is niet geschikt voor gebruik buiten.

Buitenhuisrollator;

Een buitenhuisrollator is vaak wat robuuster zodat deze goed te gebruiken is op verschillende ondergronden. Voor een wandeling in het bos maar ook buiten op straat. Bij het uitkiezen van een rollator is het belangrijk om na te gaan wat belangrijk is voor de gebruiker. Zorg voor de rollator is ook belangrijk, zeker in verband met de goede werking van de remmen.

(Wandel)stok met klem;

Een (wandel)stok kan dat extra beetje steun geven bij het rechtstaan en bij het stappen in huis of buiten. Het is echter van belang dat deze met een klem komt zodat de stok blijft staan en deze niet op de grond valt, waardoor de persoon zich moet bukken om hem op te rapen.

Trappen:

• De traptreden verkeren in een goede staat.
• De treden hebben een gladde ondergrond zonder (losliggend) tapijt.
• Er zijn trapleuningen aan beide kanten van het trappenhuis.
• De trap is ruim verlicht.
• Er zijn extra handgrepen aan de boven- en onderkant van de trap.
• De trap heeft een mobiliteitshulpmiddel zoals een traplift.

Badkamer en toilet:

• Het bad is door een (seniorvriendelijke) inloopdouche vervangen.
• Het bad/de douche heeft een extra lage opstap.
• Er liggen veilige antislipmatten op strategische plekken.
• Er zijn veilige handgrepen in en rond de douche en aan weerzijden van het toilet.
• Er is een veilige plek om tijdens het wassen en indien nodig te zitten.
• Het toilet heeft een toiletverhoger.
• De ruimtes zijn goed en voldoende verlicht.
• De artikelen die het vaakst worden gebruikt zijn makkelijk te bereiken.

Keuken, woon- en slaapkamer:

• De vloer is voorzien van een gladde effen ondergrond.
• Er zijn geen drempels of losliggend tapijt.
• Er liggen geen losse snoeren.
• De ruimte is goed en voldoende verlicht.
• Waar nodig zijn er nachtlampjes.
• Meubels zoals de bank of het bed zijn verhoogd.
• Er is een bedsteun of een pakpaal voor extra houvast.
• Er zijn zo min mogelijk obstakels of losse spullen.
• De spullen die het meest worden gebruikt staan op de onderste planken.

Tuin en buiten :

• De looproutes zijn overzichtelijk.
• De looproutes worden niet glad of gevaarlijk wanneer het regent/sneeuwt.
• Er is voldoende verlichting.
• Een eventuele trap heeft een mobiliteitshulpmiddel zoals een buitentraplift.
• Er zijn goede parkeervoorzieningen.
• De toegang tot de deur is gemakkelijk te bereiken.

• U weegt meer dan 60kg.
• U heeft na uw 50^ste nog nooit een bot gebroken.
• Geen van uw ouders hebben ooit een heup gebroken.
• Uw mobiliteit is de afgelopen tijd niet verminderd.
• U heeft geen reumatoïde artritis.
• U bent het afgelopen jaar niet gevallen.
• U heeft glucocorticoïden niet langer dan 3 maanden gebruikt.
• U heeft geen diabetes, COPD, darmziekte, verhoogde schildklierwerking of epilepsie.
• U heeft geen moeite met cognitieve functies zoals aandacht en concentratie.
• U voelt zich niet verward of duizelig.
• U moet ’s avonds niet vaak naar het toilet.

• U heeft geen verslechterd hoor-of gezichtsvermogen.
• U heeft geen last van hallux-valgus/een voetknobbel.
• U heeft geen osteoporose.
• Uw gehalte aan vitamine D of calcium is niet te laag.
• U heeft geen pijn in de knieën of ergens anders waardoor u zich minder stabiel voelt.
• U beweegt voldoende en geeft aandacht aan het versterken van spierkracht, coördinatie en evenwicht.
• U gebruikt stevige ondersteunende schoenen met stroeve zool en lage hak.
• U bespreekt uw medicijninname met uw huisarts.
• U doet mee aan beweeg- en valpreventiecursussen.
• U blijft bij het rechtstaan eerst even op de rand van het bed zitten om duizeligheid te voorkomen.